OD DYKTATURY DO DEMOKRACJI Drogi do wolności

Transkrypt

1 GENE SHARP OD DYKTATURY DO DEMOKRACJI Drogi do wolności Instytut im. Alberta Einsteina Fundacja Wolność i Pokój

2 Gene Sharp (ur. 21 stycznia 1928 r.) wieloletni profesor nauk politycznych na Uniwersytecie Massachusetts-Dartmouth (od 1972 r. do emerytury). Założyciel Instytutu Alberta Einsteina (1963) promującego walkę polityczną bez przemocy. W latach 50-tych aktywny przeciwnik zaangażowania USA w Korei. W 1953 r. skazany za działalność przeciw poborowi do wojska na wojnę koreańską; odsiedział 9 miesięcy w więzieniu. W latach redaktor tygodnika Peace News (Londyn). Doktorat w 1968 roku uzyskuje na Oxfordzie, w dziedzinie nauk politycznych. Do jego prac zalicza się liczne komentarze i redakcje pism Mahatmy Gandhiego (współpraca w Oslo z prof. Arne Naess oraz z Johanem Galtungiem). W latach nominowany do Nagrody Nobla. Przeszedł w swoim rozwoju intelektualnym i działalności społecznej fascynującą drogę od przeciwnika zimnej wojny (z pozycji zachodniego pacyfisty) do propagatora walki (metodami pokojowymi) z dyktaturami, z komunizmem i autorytarnymi systemami postsowieckimi. Jego teksty ze zbioru Civilian-Based Defense miały służyć za inspirację dla ruchów niepodległościowych na Litwie, Łotwie i w Estonii, w 1991 roku. Jego najsłynniejsza praca, nazywana niekiedy podręcznikiem: From Dictatorship to Democracy po raz pierwszy wydana została w 1993 w Birmie, następnie przetłumaczona na ponad 30 języków. Podręcznik oraz liczne artykuły Gene Sharpa służyły jako teoretyczna podbudowa kampanii politycznych nonviolence w wielu krajach na świecie od Birmy, Iranu, Gruzji po Serbię, Ukrainę i Białoruś. Instytut Alberta Einsteina przygotowywał działaczy serbskiego OTPOR u do akcji obywatelskiego nieposłuszeństwa. Prace Sharpa były popularyzowane poprzez bloggerów w krajach arabskich, podczas masowych protestów w 2011 roku. Przetłumaczona na arabski książka Od dyktatury do demokracji znalazła się nawet na wielu portalach internetowych Bractwa Muzułmańskiego. W 2011 roku Sharp został odznaczony El-Hibri Peace Education Prize. W grudniu 2012 roku został wyróżniony w Sztokholmie Right Livelihood Award razem z Sima Samar i organizacją Campaign Against Arms Trade. Nagroda ta zwana jest alternatywnym Noblem.

3 GENE SHARP OD DYKTATURY DO DEMOKRACJI Drogi do wolności Przekład Agata Karolak Redaktor polskiego wydania Mariusz Maszkiewicz Warszawa 2013

4 Ruch Wolność i Pokój Biblioteka WiP Wydawca: Fundacja Wolność i Pokój ul. Gwiaździsta 5c m Warszawa Korekta: Agnieszka Iwaszkiewicz Wiesław Cupała Fundacja WiP Warszawa 2013 Projekt okładki i grafika: Krzysztof Gotowicki ISBN Wydano dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP

5 Spis treści Wstęp do wydania polskiego... 8 Przedmowa Realistyczna ocena dyktatury Nieustający problem Wolność dzięki przemocy? Zamach stanu, wybory, zagraniczni wybawcy? Trudna prawda 2. Niebezpieczeństwa negocjacji Dodatnie i ujemne strony negocjacji Wynegocjowana kapitulacja? Władza i sprawiedliwość w negocjacjach Mili dyktatorzy Pokój, ale jaki? Jest nadzieja 3. Skąd się bierze władza? Przypowieść o władcy małp Niezbędne źródła władzy politycznej Ośrodki władzy demokratycznej 4. Słabe punkty dyktatury Pięta achillesowa Słabe punkty dyktatury Słabe punkty na celowniku

6 6 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. 5. Sprawowanie władzy Sposób rozumowania w walce bez przemocy Narzędzia i dyscyplina w walce bez przemocy Otwartość, dyskrecja i wysokie standardy Zmiana stosunków władzy Cztery mechanizmy zmiany Demokratyzacja jako skutek nieposłuszeństwa politycznego Zawiłości walki bez przemocy 6. Potrzeba strategii Planowanie realistyczne Przeszkody w planowaniu Cztery ważne pojęcia w planowaniu strategii 7. Zastosowanie strategii Wybór środków Z myślą o demokracji Pomoc z zewnątrz Opracowanie kompleksowej strategii Planowanie strategii w kampaniach Propagowanie odmowy współpracy Represje i środki zaradcze Trzymanie się planu strategicznego 8. Nieposłuszeństwo polityczne w praktyce Opór wybiórczy Protesty symboliczne Rozłożenie zadań Cel: władza dyktatora Zmiana strategii

7 Gene Sharp 7 9. Obalenie dyktatury Dążenie do wolności Obalenie dyktatury Odpowiedzialność za sukces 10. Budowanie podstaw trwałej demokracji Groźba nowej dyktatury Zapobieganie zamachom stanu Nowa konstytucja Demokratyczna polityka obronna Chwalebna odpowiedzialność Aneks nr 1 Formy pokojowego oporu Aneks nr 2 Podziękowania Historia publikacji Aneks nr 3 Uwagi odnośnie przekładu i przedruku publikacji Polecane lektury Mariusz Maszkiewicz Gene Sharp - między cybernetyką społeczną a aksjologią

8 8 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. Wstęp do wydania polskiego Filozofia non-violence, jako ustrukturalizowana wiedza i praktyka walki, od stu lat święci triumfy na całym świecie. Dzięki niej uciskane narody odzyskują niepodległość. Uciskane grupy społeczne odzyskują wolność i godność. W latach 70-tych i 80-tych intuicyjnie za tą filozofią opowiedziała się prawie cała opozycja demokratyczna w PRL i później Solidarność. Drobny sabotaż Solidarności Walczącej, np. dziurawienie opon i przecinanie rurek paliwowych w lokomotywach, nie spotkał się z szerszym aplauzem społecznym. Także namawianie przez niektórych działaczy do golenia głów i podpalania wycieraczek komuchom nie odniosło rezultatu. W arsenale Solidarności i solidarności z Solidarnością były petycje, strajki, marsze, modlitwy i śpiewy modlitewne wokół krzyża zbudowanego z kwiatów. Były kanapki (obustronnie noszone na sobie plakaty protestacyjne zakładane przez głowę), głodówki i posty, palenie świeczek w oknie i spacery w trakcie dziennika TV. Było także malowanie murów i noszenie oporników. Istotnym elementem walki było też nielegalne drukowanie książek i gazetek. Jako drukarze i kolporterzy gotowi byliśmy ponieść konsekwencje, z więzieniem włącznie. Ale pamiętam też głosy, że jeśli za druk zaczną nas rozstrzeliwać, wtedy drukować będziemy z giwerą pod ręką. Ruch WiP wzbogacił jakościowo paletę protestów. Jako pierwsi w solidarnościowej opozycji wykonaliśmy sit-in i sand-art, czyli odpowiednio siadanie w miejscach publicznych w ramach protestu oraz budowanie naturalnej wielkości rzeźb z piasku, które były niszczone

9 Gene Sharp 9 wieczorem przez ubecję i odbudowywane przez nas następnego dnia. Jako pierwsi wykonaliśmy ruszt-in, czyli unikalny w światowej skali i nasz własny rodzaj protestu z transparentami na rusztowaniach remontowanych budynków, kilka pięter nad ziemią. Protesty te nieodmiennie kończyły się na kolegium. Nie do przecenienia jest rola Zbigniewa Romaszewskiego, który nas z tych kolegiów wyciągał. Przyświecała nam dewiza, że gdy mordują w gettcie Żydów, wszyscy jesteśmy Żydami, gdy Żydzi mordują Palestyńczyków, wszyscy jesteśmy Palestyńczykami. Myśl ta zaiskrzyła między nami już w trakcie pierwszej głodówki w Podkowie Leśnej. WiP był w opozycji lat 80-tych jedynym ruchem, który elementy Etyki Globalnej zapisał w swojej Deklaracji Ideowej. Bob Marley był dla nas równie ważny, jak Karell Kryll. Solidarność z wysiedlonymi w ramach Akcji Wisła Łemkami, równie ważna, jak medyczne wsparcie dla partyzantów w Afganistanie. Patronem WiP-u był żołnierz Wermachtu Otto Schimek. Dezerter. Katolik. To Ghandi i Jean-Marie Miller uczyli nas, że nieodłącznym elementem działań non-violence jest szacunek dla przeciwnika. Oprócz nielicznych, którym nerwy puszczały ze strachu w kontakcie z Milicją Obywatelską, zachowywaliśmy się z dumą i godnością, bez poniżania funkcjonariuszy. Jacob (Wojciech Jankowski) milicjantów częstował nawet pączkami. Być może dzięki temu kilka razy udało się ich przekonać do naszych racji, a to już jest połowa zwycięstwa. Jednocześnie Ruch WiP nigdy nie był ruchem pacyfistycznym rozumianym jako nadstawianie lewego policzka, gdy dostałeś w prawy. Słynne zdanie Ghandiego, że lepiej być pełnym przemocy, niż tchórzem, albowiem w obliczu niesprawiedliwości, opór jest pierwszym nakazem łączyło nas ponad podziałami i w tym była nasza siła.

10 10 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. W języku polskim przekazów historycznych w duchu nonviolence nie ma zbyt wiele. Byli arianie z drewnianymi mieczami, chłopi dokonujący samookaleczeń, by nie iść do carskiego wojska, był Drzymała ze swym wozem, Września i strajk szkolny w Józef Piłsudski był wzorem dla Rolanda Kruka przy odmowie przysięgi. Wcześniej była legalna Autobiografia Ghandiego i Henry Thoreau. Była też nielegalna Strategia Politycznego Działania Bez Stosowania Przemocy Jean-Marie Millera wydana przez Krąg pod ziemią. W ciągu 20 lat od upadku komunizmu niewiele się zmieniło. We wznowieniu Waldena zabrakło miejsca dla refleksji o Obywatelskim Nieposłuszeństwie. Dlatego pracę Gene Sharpa witamy z dużą radością. Tym większą, że użyczył jej do przedruku nieodpłatnie. Niechaj to będzie I tom Biblioteki WiP-u. Wielkie dzięki dla Piotra Odrzywołka za jego wkład materialny i wysiłek przy tłumaczeniu niniejszej pracy oraz dla Jeane Landy za pomoc w tłumaczeniu. Jarosław Jarema Dubiel Warszawa

11 Gene Sharp 11 PRZEDMOWA Od wielu lat zastanawiam się nieprzerwanie nad sposobami, w jaki ludzie mogą zapobiegać dyktaturom, i jak je obalać. Pielęgnuję w sobie tę troskę częściowo ze względu na przekonanie, że reżimy totalitarne nie powinny dominować i niszczyć żadnej ludzkiej jednostki. To przekonanie umocniły we mnie rozliczne lektury o znaczeniu wolności człowieka, jak i o naturze dyktatury (od Arystotelesa po analityków totalitaryzmu), a także historia systemów dyktatorskich (w szczególności nazistowskiego i stalinowskiego). Miałem okazję poznać ludzi, którzy żyli i cierpieli pod rządami nazistów, łącznie z tymi, którzy przeżyli obozy koncentracyjne. W Norwegii spotkałem osoby, które oparły się faszystowskim rządom i przetrwały, ale słyszałem też o tych, które zginęły. Rozmawiałem z Żydami, którzy wyrwali się ze szponów niemieckiego nazizmu, i z ludźmi, którzy ich ratowali. Świadomość koszmaru rządów komunistycznych w różnych krajach nabyłem raczej z książek, niż w wyniku kontaktów osobistych. Koszmaru, który wydawał się tym bardziej dojmujący, że te rządy zostały ludziom narzucone w imię wyzwolenia od ucisku i wyzysku. W ostatnich latach, dzięki relacjom osób z takich krajów, jak Panama, Polska, Chile, Tybet, Birma gdzie panowały lub panują rządy dyktatorskie rzeczywistość współczesnych dyktatur stała się dla mnie nawet bardziej namacalna. Dzięki Tybetańczykom, którzy walczyli z chińską, komunistyczną agresją, dzięki Rosjanom, którzy odparli zamach stanu twardogłowych w sierpniu 1991 roku, dzięki Tajom, którzy w sposób pokojowy zablokowali powrót rządów wojskowych - spojrzałem szerzej na niełatwy problem podstępnej natury dyktatorskich reżimów.

12 12 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. Poczucie tragizmu i głębokie oburzenie w obliczu aktów okrucieństwa, a także podziw dla spokojnego heroizmu nadzwyczaj dzielnych mężczyzn i kobiet, towarzyszyły mi, gdy odwiedzałem miejsca, gdzie nadal było niebezpiecznie, a jednak opór trwał: w Panamie za rządów Noriegi; w Wilnie na Litwie, pozostającej jeszcze wtedy pod uciskiem sowieckiej Rosji; na placu Tiananmen w Pekinie, gdzie podczas hucznej demonstracji wolności pojawiły się pierwsze transportery opancerzone; a także w położonej w sercu dżungli kwaterze głównej demokratycznej opozycji w Manerplaw w wyzwolonej Birmie. Niekiedy odwiedzałem też miejsca będące symbolem pamięci poległych, takie jak wieża telewizyjna i cmentarz w Wilnie, park miejski w Rydze, gdzie strzelano do ludzi, centrum Ferrary w północnych Włoszech, gdzie faszyści ustawili w szeregu i rozstrzelali członków ruchu oporu, i prosty cmentarzyk w Manerplaw, miejsce spoczynku wielu mężczyzn, którzy zginęli zbyt młodo. Jest smutną konstatacją, że każda dyktatura pozostawia po sobie ogrom śmierci i zniszczenia. Z tych trosk i doświadczeń wyniosłem głębokie przeświadczenie, że zapobieganie tyranii jest możliwe, że skuteczną walkę przeciw dyktaturze można prowadzić w taki sposób, aby uniknąć wzajemnych masowych rzezi, że dyktaturę da się obalić, jednocześnie nie dopuszczając do tego, by z popiołów odrodziła się kolejna. W poszukiwaniu najskuteczniejszych sposobów na obalanie rządów dyktatorskich sposobów, które nie pociągałyby za sobą cierpienia i śmierci czerpałem z wieloletnich badań nad dyktaturą, ruchami oporu, rewolucjami, myślą polityczną, systemami rządowymi, a zwłaszcza nad realnymi możliwościami oporu pokojowego. Niniejsza publikacja jest tego rezultatem. Z pewnością daleko jej do ideału. Być może jednak, dzięki zawartym w niej wskazówkom, strategia nowopowstających ruchów wyzwoleńczych okaże się bardziej rozważna i skuteczniejsza.

13 Gene Sharp 13 Z konieczności, ale też na skutek przemyślanego wyboru, przedmiotem mojej pracy jest ten ogólny problem: jak zniszczyć dyktaturę i nie dopuścić do powstania nowej. Nie mam dostatecznej wiedzy, żeby przedstawić szczegółową analizę i gotową receptę dla danego państwa. Mam jednak nadzieję, że ta ogólna analiza okaże się użyteczna dla ludzi w ciągle zbyt wielu, niestety, krajach którzy obecnie mierzą się z rzeczywistością rządów dyktatorskich. Będą musieli uważnie przyjrzeć się zasadności przedstawionych tu argumentów, w kontekście swojej szczególnej sytuacji, i ocenić przydatność podstawowych zaleceń niniejszej analizy w swojej walce o wolność. Nigdzie w mojej pracy nie zakładam, że przeciwstawienie się dyktaturze to przedsięwzięcie łatwe, czy wolne od kosztów. Wszelkie formy walki wiążą się z komplikacjami i mają swoją cenę. Walka z dyktaturą pociąga za sobą ofiary. Jednakże ufam, że moje rozważania pobudzą przywódców ruchów oporu do podjęcia strategii, które mogą zwiększyć ich skuteczność przy minimalnej liczbie strat. Bynajmniej nie należy sądzić, że w chwili, gdy dyktatura upada, znikają wszystkie inne problemy. Upadek konkretnego reżimu nie oznacza narodzin utopii. Raczej stwarza korzystne warunki dla wytężonej pracy i długofalowych wysiłków na rzecz budowania bardziej sprawiedliwych relacji społecznych, gospodarczych i politycznych, w których nie ma miejsca na niesprawiedliwość i represje. Mam nadzieję, że to krótkie omówienie możliwych sposobów na obalenie dyktatury, okaże się przydatne wszędzie tam, gdzie ludzie żyją w ucisku i marzą o wolności. Gene Sharp 6 października 1993 Instytut im. Alberta Einsteina Boston, Massachusetts

14 14 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. 1. Realistyczna ocena dyktatury W ostatnich latach rozmaite rządy dyktatorskie zarówno te powstałe wewnątrz państwa, jak i narzucone z zewnątrz upadły lub zostały poważnie osłabione na skutek nieposłuszeństwa i powszechnej mobilizacji społeczeństwa. Często postrzegane jako stabilne i niezagrożone, jednak nie potrafiły sprostać zbiorowym protestom w zakresie spraw politycznych, gospodarczych i społecznych. W latach osiemdziesiątych dyktatury upadały w obliczu pokojowego w przeważającej mierze oporu narodów Estonii, Łotwy i Litwy, Polski, NRD, Czechosłowacji i Słowenii, Madagaskaru, Mali, Boliwii i Filipin. Pokojowe protesty zapoczątkowały demokratyczne przemiany w Nepalu, Zambii, Korei Południowej, w Chile, Argentynie, na Haiti, w Brazylii, Urugwaju, Malawi i Tajlandii, w Bułgarii, na Węgrzech, w Nigerii, a także w wielu krajach byłego Związku Radzieckiego (co miało decydujące znaczenie w przypadku nieudanego puczu w sierpniu 1991 roku). Co więcej, w ostatnich latach staliśmy się świadkami masowego nieposłuszeństwa politycznego w Chinach, Birmie i Tybecie. 1 Wprawdzie nie doprowadziło ono do zakończenia rządów dyktatorskich bądź okupacyjnych, ale przynajmniej obnażyło przed światem brutalną naturę tych represyjnych reżimów i pokazało, jak cenne doświadczenia można wynieść z takich form walki. Upadek rządów dyktatorskich w wyżej wymienionych krajach z pewnością nie zlikwidował wielu kwestii społecznych. Nędza, przestępczość, niewydolność biurokracji, zniszczenie środowiska naturalnego to częsta spuścizna brutalnych reżimów. Mimo wszystko, rozpad dyktatury w tych krajach przynajmniej nieznacznie zmniejszył

15 Gene Sharp 15 cierpienie ofiar represji i stworzył możliwość odbudowy społeczeństwa w ramach większej demokracji politycznej, swobód obywatelskich i sprawiedliwości społecznej. Nieustający problem Niewątpliwie, od kilku dziesięcioleci obserwujemy na świecie dążność do większej demokratyzacji i wolności. Według danych organizacji Freedom House, która corocznie przeprowadza międzynarodowe badanie w zakresie praw i swobód obywatelskich, liczba krajów określanych jako wolne w ostatnich latach znacznie wzrosła: 2 Wolne Częściowo wolne Zniewolone Z drugiej strony, ten skądinąd pozytywny trend zaburza wielka liczba ludności żyjącej nadal w warunkach tyranii. W 2008 roku 34% światowej populacji, liczącej 6, 68 miliarda, stanowili mieszkańcy krajów określanych jako zniewolone, 3 czyli w rejonach, gdzie prawa polityczne i swobody obywatelskie są nadzwyczaj ograniczone. W 42 państwach z kategorii zniewolone rządy sprawuje dyktatura wojskowa (np. w Birmie), tradycyjna monarchia (w Arabii Saudyjskiej i Butanie), dominująca partia polityczna (w Chinach i Korei Północnej),

16 16 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. obca władza okupacyjna (w Tybecie i Saharze Zachodniej), bądź też znajdują się one w stadium przejściowym. Wiele państw przechodzi obecnie gwałtowną ekonomiczną, polityczną i społeczną transformację. Wprawdzie w ostatnich latach wzrosła liczba krajów określanych jako wolne, istnieje poważne ryzyko, że wiele narodów, w obliczu tak fundamentalnych zmian, obierze kierunek przeciwny, doświadczając nowych form dyktatury. Kliki wojskowe, ambitne jednostki, obieralni urzędnicy i doktrynalne partie polityczne będą dążyć nieprzerwanie do narzucenia swojej woli. Zamachy stanu zdarzają się i będą się zdarzać powszechnie. Obywatele ogromnej liczby państw nadal pozbawieni będą podstawowych praw i swobód obywatelskich. Niestety, przeszłość wciąż nam towarzyszy. Problem dyktatury sięga głęboko. Ludzie w wielu krajach doświadczyli dziesięcioleci, a nieraz nawet setek lat ucisku ze strony własnych lub obcych rządów. Często ślepe posłuszeństwo wobec władzy już dawno zostało im wpojone. W ekstremalnych przypadkach, społeczne, polityczne, ekonomiczne, a nawet religijne organizacje, pozostające poza kontrolą państwa, zostały celowo osłabione, podporządkowane, czy nawet zastąpione nowymi, poddanymi reżimowi instytucjami, które państwo lub partia rządząca wykorzystuje, aby kontrolować społeczeństwo. Ludność mogła zostać zatomizowana (rozdzielona na pojedyncze, oddzielne jednostki), przez co obywatele nie są zdolni współpracować na rzecz wolności, nie ufają sobie nawzajem i nie robią właściwie nic z własnej inicjatywy. Rezultat łatwo przewidzieć: społeczeństwo słabnie, traci wiarę w siebie i nie jest zdolne do sprzeciwu. Ludzie często za bardzo się boją, żeby wyjawiać swoją nienawiść do systemu i pragnienie wolności nawet w gronie rodziny i przyjaciół. Często są tak zastraszeni, że w ogóle

17 Gene Sharp 17 nie rozważają możliwości publicznego oporu. Zresztą, jaki to miałoby sens? Wobec tego stają w obliczu bezcelowego cierpienia i przyszłości pozbawionej nadziei. Obecne warunki, we współczesnych dyktaturach, są być może o wiele gorsze niż wcześniej. W przeszłości przynajmniej niektórzy próbowali się buntować. Zdarzały się krótkotrwałe masowe protesty i demonstracje. Chwilowo ożywał duch w narodzie. Poszczególne jednostki lub małe grupy osób wykonywały śmiałe, lecz bezsilne gesty, w imię zasad i niepodporządkowania się władzy. Bez względu na to, jak szlachetne były ich motywy, takie gesty sprzeciwu często nie wystarczały, by przełamać ludzki strach i nawyk posłuszeństwa warunki konieczne do obalenia dyktatury. Smutne to, ale w konsekwencji ich działania mogły jedynie zwiększyć ilość represji i ofiar, zamiast przynieść zwycięstwo czy choćby nadzieję na przyszłość. Wolność dzięki przemocy? Co zrobić w takich okolicznościach? Oczywiste rozwiązania wydają się bezużyteczne. Bariery konstytucyjne i prawne, decyzje sądów i opinia publiczna są zwykle przez dyktatorów lekceważone. Jest więc zrozumiałe, że w reakcji na okrucieństwa, tortury, zniknięcia i morderstwa, ludzie często dochodzą do wniosku, że tylko przemoc może położyć kres dyktaturze. Rozgniewane ofiary reżimu czasem organizują się, żeby walczyć z brutalnym dyktatorem na wszelkie możliwe sposoby, także przemocą i walką zbrojną, chociaż nie mają żadnych szans. Ludzie ci walczą dzielnie, kosztem cierpienia i życia. Czasem osiągają spektakularne sukcesy, ale rzadko wygrywają wolność. Gwałtowny bunt może spowodować brutalne represje, skutkiem czego ludność pozostaje nawet bardziej bezradna niż wcześniej.

18 18 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. Nawet jeśli opcja z wykorzystaniem przemocy ma swoje zalety, jedno jest pewne. Uciekając się do przemocy, wybieramy dokładnie ten rodzaj walki, w jakiej ciemiężcy prawie zawsze będą mieli nad nami przewagę. Dyktatorzy są dobrze przygotowani na zastosowanie przemocy na wielką skalę. Bez względu na to, jak długo demokraci są zdolni wytrwać, ostatecznie nie da się uniknąć bezlitosnych realiów interwencji militarnej. Dyktatorzy zwykle mają przewagę w zakresie wyposażenia wojskowego, amunicji, transportu, liczebności wojska. Demokraci, mimo swego męstwa, nie są (prawie nigdy) dla nich przeciwnikiem. Uznawszy konwencjonalne działania militarne za nierealistyczne, niektórzy dysydenci decydują się na wojnę partyzancką. Jednak partyzantka rzadko, jeśli w ogóle, przynosi korzyści uciskanej ludności, czy zapoczątkowuje demokrację. Wojna partyzancka nie jest rozwiązaniem oczywistym, zważywszy, że wiąże się z ogromną ilością ofiar w ludziach. Poza tym, nie gwarantuje zwycięstwa, chociaż wspiera się teorią, analizami strategicznymi, a niekiedy ma także poparcie międzynarodowe. Często ciągnie się latami. W tym czasie rząd wysiedla ludność cywilną, co potęguje ludzkie nieszczęście i destabilizację społeczeństwa. Walka partyzancka, nawet jeśli jest skuteczna, nieraz ma poważne, długofalowe, negatywne konsekwencje strukturalne. Zaatakowany reżim, stosując środki zaradcze, natychmiast staje się jeszcze bardziej dyktatorski. Jeśli partyzanci ostatecznie zwyciężą, nowopowstały rząd będzie często nawet bardziej reżimowy niż poprzedni, ze względu na scentralizowany wpływ zwiększonych sił militarnych oraz osłabienie lub zniszczenie w miarę trwania walk niezależnych grup i instytucji społecznych instytucji niezbędnych do budowy i rozwoju społeczeństwa demokratycznego. Wrogowie dyktatury powinni poszukać innego rozwiązania.

19 Gene Sharp 19 Zamach stanu, wybory, zagraniczni wybawcy? Przewrót wojskowy przeciwko dyktaturze może wydawać się stosunkowo najłatwiejszym i najszybszym sposobem na zniesienie szczególnie odrażającego reżimu. Nastręcza jednak poważne problemy. Przede wszystkim, nie narusza istniejącego podziału władzy między ludność, a elity kontrolujące rząd i wojsko. Usunięcie poszczególnych osób i klik z wysokich stanowisk, najprawdopodobniej tylko umożliwi ich obsadzenie przez inną grupę. Teoretycznie rzecz biorąc, grupa ta może być bardziej umiarkowana i w ograniczony sposób otwarta na reformy demokratyczne. Ale równie dobrze może być odwrotnie. Umocniwszy swoją pozycję, nowa klika może okazać się nawet bardziej bezwzględna i ambitna od poprzedniej. W rezultacie, nowa klika w której być może pokładano nadzieje będzie postępować wedle własnego widzimisię, bez poszanowania demokracji i praw człowieka. Dlatego też zamach stanu nie rozwiązuje problemu dyktatury. Wybory jako instrument znaczących zmian politycznych w ogóle nie są możliwe w warunkach dyktatury. Niektóre reżimy dyktatorskie, na przykład w dawnym bloku wschodnim pod dominacją sowiecką, stwarzały pozory demokracji. Tamtejsze wybory były jednak po prostu ściśle kontrolowanymi referendami, które miały potwierdzić powszechne poparcie dla kandydatów wcześniej wybranych przez reżim. Dyktatorzy pod presją dopuszczają niekiedy możliwość nowych wyborów, lecz następnie fałszują wyniki i obsadzają stanowiska w rządzie swoimi marionetkami. Jeśli kandydaci z opozycji startowali w wyborach i faktycznie zostali wybrani, jak to miało miejsce w Birmie w 1990 roku i w Nigerii w 1993, wówczas wyniki wyborów są zwyczajnie ignorowane, a zwycięzców się zastrasza, aresztuje, a nawet wykonuje

20 20 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. na nich egzekucje. Dyktatorzy nie mają zwyczaju respektować wyborów, których wynik mógłby strącić ich z tronu. Wielu ludzi, którzy obecnie doświadczają represji ze strony brutalnych reżimów, bądź znaleźli się na wygnaniu, uciekając przed represjami, nie wierzy, że ciemiężony naród jest w stanie sam się wyzwolić. Zakładają, że to może się udać jedynie z pomocą innych, i pokładają nadzieję w ingerencji z zewnątrz. Uważają, że tylko pomoc międzynarodowa może okazać się na tyle silna, żeby doprowadzić do upadku dyktatora. Przekonanie, że ludzie uciskani przez reżim są niezdolni działać skutecznie, jest często trafne przez pewien czas. Jak już wspomniałem, ciemiężony naród czasem nie chce i nie jest w stanie podjąć walki, ponieważ jego przedstawiciele nie wierzą, jakoby mogli stawić czoło dyktaturze, i nie potrafią się bronić. Dlatego jest zrozumiałe, że pokładają nadzieję na wyzwolenie w innych. Taką siłą z zewnątrz może być opinia publiczna, ONZ, konkretne państwo, lub międzynarodowe sankcje gospodarcze i polityczne. Z pozoru jest to scenariusz podnoszący na duchu, jednak zależność od wybawcy z zewnątrz niesie ze sobą poważne konsekwencje. Wiara w niego może okazać się źle ulokowana. W rzeczywistości zagraniczni wybawcy zjawiają się rzadko, a jeśli już inne państwo faktycznie interweniuje, to najpewniej nie należy mu ufać. Należy tu podkreślić kilka istotnych problemów, jakie niesie ze sobą zależność od interwencji z zewnątrz: obce państwa często będą tolerować, a nawet wspierać dyktaturę, ze względu na własne interesy gospodarcze lub polityczne; obce państwa, deklarujące pomoc w wyzwoleniu, mogą nie dotrzymać obietnicy i zdradzić uciskany naród, mając na uwadze inne cele;

21 Gene Sharp 21 niektóre państwa będą działać wbrew dyktaturze jedynie po to, aby przejąć kontrolę nad gospodarką, polityką i armią; obce państwa mogą pozytywnie zaangażować się w sprawę dopiero wtedy, gdy wewnętrzny ruch oporu zdążył zachwiać podstawami reżimu, przez co objawił na arenie międzynarodowej jego brutalny charakter. Dyktatury zwykle istnieją głównie ze względu na wewnętrzny podział władzy w danym kraju. Ludność i społeczeństwo są zbyt słabe, żeby sprawiać reżimowi poważne problemy, a bogactwo i władza skupiają się w rękach nielicznych. Wprawdzie działania międzynarodowe mogą albo podziałać korzystnie, albo nieznacznie osłabić dyktaturę, to jednak jej przetrwanie zależy przede wszystkim od czynników wewnętrznych. Naciski z zewnątrz mogą być jednak przydatne w sytuacji, gdy mają na celu wsparcie silnego wewnętrznego ruchu oporu. Wówczas, na przykład, międzynarodowe sankcje gospodarcze, embarga, zerwanie stosunków dyplomatycznych, wykluczenie z organizacji międzynarodowych, potępienie ze strony organów Narodów Zjednoczonych, i tym podobne, mogą okazać się wielce pomocne. Ale gdy brak potężnego ruchu oporu wewnątrz kraju, takie działania ze strony innych są mało prawdopodobne. Trudna prawda Widać więc, że doprowadzenie do upadku dyktatury jest zadaniem niełatwym. Najskuteczniejsze działanie, zakładające minimum kosztów, musi uwzględnić cztery najpilniejsze zadania:

22 22 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. należy wzmocnić wśród uciskanej ludności determinację, wiarę w siebie i umiejętność sprzeciwu; należy wzmocnić niezależne grupy i instytucje społeczne; należy stworzyć silny wewnętrzny ruch oporu; należy opracować rozsądny, strategiczny plan wyzwolenia i umiejętnie wprowadzać go w życie. Walka o wolność wymaga samodzielności i wewnętrznego wzmocnienia walczących grup. Jak przekonywał Charles Stewart Parnell podczas irlandzkiego strajku lokatorów w roku 1879 i 1880: Nie ma sensu polegać na rządzie. ( ) Musicie polegać tylko na własnej determinacji. ( ) Pomóżcie sami sobie, wzajemnie się wspierając. ( ) Dodajcie sił tym spośród was, którzy są słabi ( ), zjednoczcie się, zorganizujcie ( ), a wówczas zwyciężycie. ( ) Kiedy będziecie gotowi uregulować tę kwestię, wtedy dopiero wtedy dojdziecie do porozumienia. 4 W obliczu potężnej, samodzielnej siły, wspartej mądrą strategią, dyscypliną i odważnym działaniem, dyktatura w końcu osłabnie. Jednak koniecznym minimum jest spełnienie czterech wyżej wymienionych warunków. Jak pokazuje powyższa analiza, wyzwolenie się spod panowania dyktatury ostatecznie zależy od zdolności danego narodu do samodzielnej walki wyzwoleńczej. Cytowane tu przypadki skutecznego działania w ramach nieposłuszeństwa politycznego czy też walki bez przemocy dla celów politycznych dowodzą, że istnieją środki dostępne ludności na drodze do wyzwolenia, jednakże ta opcja dotąd nie była rozwijana. Omówimy ją szczegółowo w kolejnych rozdziałach. Najpierw jednak przyjrzyjmy się kwestii negocjacji jako jednego ze sposobów na zlikwidowanie dyktatury.

23 Gene Sharp Niebezpieczeństwa negocjacji W obliczu poważnych problemów, jakie nastręcza konfrontacja z dyktaturą (omówionych w poprzednim rozdziale), wielu ludzi wybiera bierną uległość. Inni, nie widząc szans na demokrację, mogą dojść do wniosku, że nie pozostaje im nic innego, jak pogodzić się z pozornie niezniszczalną dyktaturą, w nadziei, że poprzez mediacje, kompromis i negocjacje będą w stanie ocalić jakieś pozytywne elementy i położyć kres okrucieństwu. Z pozoru, zważywszy brak realistycznych opcji, taki tok myślenia ma swoje uzasadnienie. Poważna walka przeciwko brutalnej dyktaturze to mało przyjemna perspektywa. Po co iść tą drogą? Dlaczego wszyscy nie mogą po prostu zachować się rozsądnie, podejmując dyskusję, negocjując sposoby stopniowego zakończenia rządów dyktatorskich? Czemu demokraci nie mieliby odwołać się do ludzkich uczuć dyktatora i przekonać go, aby krok po kroku ograniczył swoją dominację, a być może ostatecznie ustąpił na rzecz demokracji? Czasem mówi się, że prawda nie leży tylko po jednej stronie. Możliwe, że demokraci błędnie odczytali intencje dyktatora, który działał ze szlachetnych pobudek w trudnych okolicznościach. Może, jak sądzą niektórzy, dyktator chętnie sam wycofałby się z trudnej sytuacji, gdyby tylko udało się go do tego nakłonić. Można dowodzić, że dyktatorom wystarczyłoby zaproponować rozwiązanie, w ramach którego nie będzie przegranych i każdy coś zyska. Ryzyko i cierpienie związane z dalszą walką byłoby niepotrzebne, gdyby tylko demokratyczna opozycja zechciała rozstrzygnąć konflikt pokojowo w drodze negocjacji (w których mogliby pomóc zręczni negocjatorzy, albo nawet inne państwo). Czy nie byłoby to bardziej pożądane niż trudna walka, nawet bez użycia przemocy?

24 24 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. Dodatnie i ujemne strony negocjacji Negocjacje są bardzo użytecznym narzędziem w rozwiązywaniu pewnego rodzaju kwestii i nie należy lekceważyć, ani odrzucać, możliwości, jakie oferują w stosownych przypadkach. W pewnych sytuacjach, kiedy w grę nie wchodzą sprawy zasadnicze i kompromis jest do przyjęcia, negocjacje mogą w istotny sposób pomóc w rozwiązaniu konfliktu. Strajk robotników, domagających się podwyżki płac, jest dobrym przykładem zastosowania negocjacji w sytuacji konfliktowej: wynegocjowane porozumienie może skutkować podwyżką w kwocie oscylującej pomiędzy tym, co początkowo proponowały strony sporu. Ale konflikty robotników z legalnymi związkami zawodowymi są czymś zupełnie innym, niż te, w których stawką jest dalsze istnienie brutalnej dyktatury lub odzyskanie wolności politycznej. Gdy chodzi o sprawy fundamentalne, dotyczące zasad religijnych, wolności człowieka, czy przyszłego rozwoju społeczeństwa, negocjacje nie prowadzą do porozumienia zadowalającego obie strony. W kwestiach zasadniczych nie ma miejsca na kompromis. Tylko zmiana stosunków władzy na rzecz demokratów może odpowiednio zabezpieczyć te zasadnicze kwestie. Taka zmiana może nastąpić w wyniku walki, nie negocjacji. Nie chcę przez to powiedzieć, że nigdy nie należy negocjować. Chodzi o to, że negocjacje, realnie rzecz biorąc, nie przyczynią się do obalenia potężnej dyktatury, jeśli nie stoi za nimi silna, demokratyczna opozycja. Czasem, oczywiście, negocjacje w ogóle nie wchodzą w grę. Głęboko umocniony dyktator, który czuje się niezagrożony w swojej pozycji, może odmówić negocjacji z demokratycznym oponentem. Zdarza się też, że już po rozpoczęciu rokowań demokratyczni negocjatorzy nagle przepadają bez wieści.

25 Gene Sharp 25 Wynegocjowana kapitulacja? Poszczególne jednostki i grupy osób, które sprzeciwiają się dyktaturze i są za negocjacjami, często kierują się słuszną motywacją. Zwłaszcza, gdy regularna wojna z reżimem trwa latami, nie przynosząc ostatecznego zwycięstwa, jest zrozumiałe, że wszyscy, niezależnie od przekonań politycznych, pragną pokoju. Kiedy dyktatorzy mają wyraźną przewagę militarną, a zniszczenia i straty w ludziach są ogromne, negocjacje wydają się demokratom opcją rozsądną. Istnieje bowiem silna pokusa, aby szukać takich rozwiązań, które pozwolą ocalić chociaż część priorytetów i położyć kres fali wzajemnej przemocy. Ze strony dyktatury propozycja pokoju, który miałby zostać zawarty w drodze negocjacji z demokratyczną opozycją, raczej nie będzie szczera. Przecież dyktatorzy mogliby z miejsca położyć kres przemocy, gdyby tylko zaprzestali wojny przeciw własnemu narodowi. Mogliby z własnej inicjatywy, bez zbędnych pertraktacji, przywrócić szacunek dla ludzkiej godności i praw człowieka, uwolnić więźniów politycznych, zaprzestać tortur, przerwać działania wojenne, ustąpić i przeprosić naród. W przypadku silnie ugruntowanego reżimu mimo wszystko zirytowanego działaniami opozycjonistów dyktator często będzie próbował przekonać ich do kapitulacji, kusząc perspektywą pokoju. Wezwanie do negocjacji może sprawiać wrażenie atrakcyjnej oferty, ale za stołem negocjacyjnym czają się poważne zagrożenia. Z drugiej strony, gdy opozycja jest wyjątkowo silna, a dyktatura poważnie zagrożona, dyktatorzy mogą naciskać na negocjacje, żeby zagwarantować sobie maksimum kontroli lub zachować majątek. W żadnym wypadku demokraci nie mogą pomagać im w osiągnięciu tych celów.

26 26 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. Demokraci muszą uważać na pułapki, zastawiane rozmyślnie przez dyktatorów w procesach negocjacji. Wezwanie do rokowań w sytuacji, gdy rozstrzygają się kwestie podstawowych wolności politycznych, w rzeczywistości może oznaczać przymus pokojowej kapitulacji, podczas gdy dyktatura nadal będzie stosować przemoc. W przypadku tego typu konfliktów negocjacje mogą pomóc tylko na samym końcu decydującej walki, kiedy dyktator utracił już wszelką władzę i szuka bezpiecznej drogi na międzynarodowe lotnisko. Władza i sprawiedliwość w negocjacjach Jeśli powyższy osąd negocjacji wydaje się zbyt surowy, może czas ująć temu pojęciu nieco romantyzmu, z jakim powszechnie jest kojarzone. Potrzeba trzeźwego myślenia, żeby ocenić, jak faktycznie negocjacje funkcjonują. Negocjowanie bynajmniej nie oznacza, że dwie równoprawne strony konfliktu zasiadają razem do stołu, żeby rozstrzygnąć swoje racje. Należy wziąć pod uwagę następujące kwestie: po pierwsze, o zawartości negocjowanego porozumienia nie decyduje względna słuszność sprzecznych poglądów i celów. Po drugie, zawartość negocjowanego porozumienia w dużej mierze zależy od potencjalnej siły każdej ze stron. Trzeba tu rozważyć kilka trudnych pytań. Co mogą zrobić strony, żeby zrealizować swoje postulaty w późniejszym terminie, jeśli przy stole negocjacyjnym nie doszło do porozumienia? Co można zrobić po tym, jak osiągnięto porozumienie, ale druga strona nie dotrzymuje słowa i ucieka się do przemocy, żeby wbrew porozumieniu realizować s w o j e cele? W negocjacjach nie liczy się i nie prowadzi do ugody ocena moralnych aspektów dyskutowanego zagadnienia. Można się o nie spierać, ale prawdziwy rezultat negocjacji wynika z oceny absolutnej

27 Gene Sharp 27 bądź względnej przewagi oponentów. Co mogą zrobić demokraci, żeby ich minimalne postulaty na pewno nie zostały odrzucone? Co może zrobić dyktator, żeby zachować kontrolę i unieszkodliwić demokratów? Innymi słowy, jeśli uda się osiągnąć porozumienie, będzie ono najprawdopodobniej wynikiem wzajemnej próby sił, jakimi dysponują strony, a następnie kalkulacji, jak w związku z tym mogłaby się zakończyć otwarta walka. Warto też zwrócić uwagę na to, z czego obie strony skłonne są zrezygnować, aby osiągnąć porozumienie. Udane negocjacje zakładają możliwość kompromisu, można się targować. Każda ze stron osiąga część celów i z części rezygnuje. W skrajnych przypadkach, co miałyby poświęcić siły prodemokratyczne, żeby dojść do porozumienia z dyktatorem? Jakie cele dyktatora demokraci mogliby zaakceptować? Czy mieliby wyznaczyć dyktaturze (partii politycznej, koterii wojskowej) gwarantowaną konstytucyjnie trwałą pozycję w przyszłym rządzie? To miałaby być demokracja? Nawet zakładając, że negocjacje zakończą się sukcesem, trzeba zadać sobie pytanie: jaki pokój będzie ich rezultatem? Czy będzie żyło się lepiej czy gorzej, niż w sytuacji, gdyby demokraci rozpoczęli lub kontynuowali walkę? Mili dyktatorzy Dyktatorzy mają rozmaite motywy i cele, dla których chcą utrzymać dominację: władza, pozycja, majątek, możliwość kierowania społeczeństwem, i tym podobne. Należy pamiętać, że utracą to wszystko z chwilą, gdy utracą kontrolę. Negocjując, będą starali się zachować status quo.

28 28 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. Bez względu na to, co obieca dyktator w wynegocjowanym porozumieniu, nie należy zapominać, że dyktatorzy gotowi są obiecać wszystko, byleby tylko demokraci skapitulowali. Następnie, w bezczelny sposób, naruszają warunki ugody. Jeżeli demokraci zgodzą się zaprzestać oporu, żeby doprowadzić do złagodzenia represji, prawdopodobnie czeka ich spore rozczarowanie. Zaprzestanie oporu rzadko wiąże się z ograniczeniem represji. Nie powstrzymywany siłą wewnętrznej i międzynarodowej opozycji dyktator może posunąć się do jeszcze większego okrucieństwa i przemocy. Załamanie się powszechnego oporu często niweluje działanie równoważącej siły, która wcześniej ograniczała kontrolę i brutalność reżimu. Tyrani mogą wówczas atakować, kogo chcą. Ponieważ tyran może nam narzucić tylko to, czego nie mamy siły odeprzeć, napisał Krishnalal Shridharani. 5 To opór, a nie negocjacje, jest podstawą wszelkich zmian, gdy w grę wchodzą kwestie zasadnicze. We wszystkich niemal przypadkach opór musi trwać, jeśli chcemy pozbawić dyktatora władzy. O sukcesie decyduje najczęściej nie wynegocjowane porozumienie, a rozumne wykorzystanie najodpowiedniejszych i najskuteczniejszych dostępnych nam środków oporu. Uważamy co zostanie omówione szerzej w kolejnych rozdziałach że nieposłuszeństwo polityczne, inaczej walka bez przemocy, to najpotężniejszy środek dostępny ludziom walczącym o wolność. Pokój, ale jaki? Jeśli już dyktatorzy i demokraci mają w ogóle rozmawiać o pokoju, to ze względu na potencjalne niebezpieczeństwa potrzebne

29 Gene Sharp 29 będzie nadzwyczaj trzeźwe myślenie. Nie każdy, kto mówi o pokoju, ma na myśli pokój, w którym panują wolność i sprawiedliwość. Uległość wobec okrutnych represji i bierne podporządkowanie się bezwzględnym dyktatorom, którzy dopuszczają się potworności w stosunku do setek tysięcy ludzi, ma niewiele wspólnego z pokojem. Hitler nieraz wzywał do pokoju, przez co rozumiał poddanie się jego woli. Pokój dyktatora jest często równoznaczny z pokojem więzienia czy grobu. Są też inne niebezpieczeństwa. Negocjatorzy, chociaż pełni dobrych chęci, czasem nie rozróżniają celu negocjacji i samego procesu. Co więcej, demokratyczni negocjatorzy, lub zaproszeni do negocjacji zagraniczni eksperci, mogą samą swoją obecnością sankcjonować władzę dyktatora w kraju i na arenie międzynarodowej, co wcześniej nie było możliwe ze względu na przejęcie przez reżim kontroli w państwie, łamanie praw człowieka i brutalne prześladowania. Dyktatorzy, których władza nie byłaby uznana za legalną, nie mogliby rządzić w nieskończoność. Dlatego propagatorzy pokoju nie powinni dopuszczać do tego typu legitymizacji władzy. Jest nadzieja Jak zaznaczono już wcześniej, przywódcy opozycji mogą dążyć do negocjacji, powodowani poczuciem bezsensowności walki demokratycznej. Jednak to poczucie bezsilności można zmienić. Żadna dyktatura nie trwa wiecznie. Ludzie żyjący w warunkach reżimu nie muszą wiecznie być słabi, a dyktatorzy nieskończenie mocni. Arystoteles zauważył dawno temu, że najmniejszą trwałość ze wszystkich ustrojów wykazują ( ) oligarchia i tyrania. ( ). Przeważnie jednak tyranie trwały w ogóle całkiem krótko. 6 Współczesne dyktatury także bywają

30 30 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. bezradne. Można wykorzystać ich słabe punkty i osłabić władzę dyktatora (o słabych punktach powiemy więcej w rozdziale czwartym). Historia najnowsza dowodzi bezsilności dyktatury, która, jak się okazuje, może upaść w stosunkowo krótkim czasie: potrzeba było dziesięciu lat żeby obalić reżim komunistyczny w Polsce, ale już w NRD i Czechosłowacji w 1989 roku była to kwestia tygodni. W Salwadorze i Gwatemali w 1944 roku walka z brutalną dyktaturą wojskową trwała około dwóch tygodni. Silny, wspierany przez armię reżim szacha w Iranie został poważnie osłabiony w kilka miesięcy. Dyktatura Marcosa na Filipinach została obalona w wyniku pokojowego przewrotu na przestrzeni zaledwie kilu tygodni w 1986 roku: rząd Stanów Zjednoczonych szybko wycofał swoje poparcie dla prezydenta, kiedy siła opozycji stała się ewidentna. W Związku Radzieckim próba zamachu stanu twardogłowych w sierpniu 1991 roku została udaremniona już po trzech dniach na skutek nieposłuszeństwa politycznego obywateli. Wkrótce potem kolejne republiki dawnego ZSRR zaczęły odzyskiwać niepodległość na przestrzeni dni, tygodni i miesięcy. Dawny, z góry przyjęty osąd, że przemoc szybko przynosi efekty, a walka bez przemocy wymaga dużo czasu, najwyraźniej jest błędny. Wprawdzie zmiana ogólnej sytuacji i postaw społecznych może wymagać dużo czasu, to samo obalenie dyktatury często następuje stosunkowo szybko w rezultacie walki bez przemocy. Negocjacje nie są jedyną alternatywą dla kontynuowania wyniszczającej wojny z jednej strony, i kapitulacji z drugiej. Cytowane tu przykłady, podobnie jak te omawiane w rozdziale pierwszym, pokazują, że ludzie, którzy pragną pokoju i wolności, mają jeszcze jeden wybór: nieposłuszeństwo polityczne.

31 Gene Sharp Skąd się bierze władza? Zbudowanie społeczeństwa, które będzie się cieszyło wolnością i pokojem, oczywiście nie jest zadaniem łatwym. Wymaga umiejętności strategicznych, organizacji i planowania. Przede wszystkim zaś, wymaga władzy. Demokratom nie uda się obalić dyktatury i ustanowić wolności politycznej, jeśli nie będą potrafili skutecznie posłużyć się władzą. Jak to jest możliwe? Jak opozycja demokratyczna ma zmobilizować siły, które wystarczą do obalenia dyktatury wraz z jej rozbudowaną armią i policją? Odpowiedź zawiera się w często lekceważonym pojęciu władzy politycznej. Tak naprawdę nietrudno je zrozumieć. Pewne prawdy podstawowe są całkiem proste. Przypowieść o władcy małp Czternastowieczna chińska przypowieść autorstwa Liu-Ji całkiem udanie przedstawia problem zrozumienia władzy politycznej. 7 W feudalnym państwie Chu żył pewien stary mężczyzna, który trzymał na służbie małpy. Mieszkańcy Chu nazywali go ju gong, władcą małp. Każdego ranka starzec zbierał małpy na dziedzińcu i rozkazywał najstarszej poprowadzić w góry pozostałe, aby zebrały owoce z drzew i krzewów. Było regułą, że każda z małp oddawała swemu panu dziesiątą część zbiorów. Te, które tego nie zrobiły, były bezlitośnie chłostane. Małpy cierpiały ogromnie, ale nie ośmielały się skarżyć. Pewnego dnia mała małpka spytała pozostałe: Czy stary mężczyzna zasadził te drzewa i krzewy?. Nie, same urosły,

32 32 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. odpowiedziały inne małpy. Mała małpka pytała dalej: Czy nie możemy zabrać owoców bez pozwolenia starca?. Ależ tak, możemy, odpowiedziały jej towarzyszki. Wobec tego ciągnęła mała małpka dlaczego mamy być od niego zależne? Dlaczego mamy mu służyć?. I zanim skończyła, nagle wszystkie małpy jakby się przebudziły i wszystko pojęły. Tej nocy, gdy stary mężczyzna zasnął, małpy zburzyły wszystkie barykady i zniszczyły zagrodę, gdzie były przetrzymywane. Zabrały starcowi wszystkie owoce, uciekły z nimi do lasu i nigdy nie wróciły. Stary mężczyzna w końcu umarł z głodu. Yu-li-zi mówi: Niektórzy władcy kierują się podstępem, zamiast szlachetnymi zasadami. Czyż nie są tacy sami jak władca małp? Nie zdają sobie sprawy z konsekwencji. Gdy lud przejrzy na oczy, nie pozwoli się więcej oszukać. Niezbędne źródła władzy politycznej Zasada jest prosta. Dyktatorzy potrzebują ze strony poddanych pomocy, bez której nie są w stanie zapewnić sobie i utrzymać źródeł władzy politycznej, takich jak: zwierzchnictwo przekonanie poddanych, że władza dyktatora jest legalna i mają moralny obowiązek jej się podporządkować; zasoby ludzkie duża liczba znaczących osób i grup, które są posłuszne reżimowi, współpracują i wspomagają władzę;

33 Gene Sharp 33 umiejętności i wiedza niezbędne władzy do przeprowadzania określonych działań, a dostarczane przez współpracujące z nią osoby i grupy; czynniki niematerialne psychologiczne i ideologiczne, które mają nakłaniać ludzi do posłuszeństwa i pomagania władzy; zasoby materialne stopień, w jakim władza kontroluje i ma dostęp do własności, zasobów naturalnych i finansowych, gospodarki, środków komunikacji i transportu; sankcje kary, w formie ostrzeżenia lub faktycznie wymierzane, wobec nieposłusznych i nie współpracujących obywateli, które mają zagwarantować podporządkowanie się i współpracę niezbędne dla funkcjonowania reżimu i realizowania przezeń własnej polityki. Wszystkie te źródła bazują jednak na akceptacji reżimu, podporządkowaniu się i posłuszeństwie obywateli oraz na współpracy rozlicznych osób i instytucji społecznych. A te nie są gwarantowane. Pełna współpraca, posłuszeństwo i wsparcie zwiększą dostępność potrzebnych źródeł władzy, a w konsekwencji umocnią każdy rząd. Z drugiej strony, wycofanie powszechnego poparcia obywateli i instytucji dla agresora czy dyktatora zmniejsza dostępność możliwych źródeł władzy, od których zależni są wszyscy władcy, a wręcz może je odciąć. Bez tych źródeł władza słabnie i ostatecznie załamuje się. Naturalnie, dyktatorzy są uwrażliwieni na działania i idee, zagrażające ich samowoli. Dlatego zastraszają i karzą wszystkich tych, którzy są nieposłuszni, strajkują, odmawiają współpracy. To jednak nie koniec historii. Represje, czy nawet akty okrucieństwa, nie zawsze podnoszą poziom podporządkowania się i współpracy konieczny dla funkcjonowania reżimu.

34 34 Od dyktatury do demokracji. Drogi do wolności. Jeśli mimo prześladowań źródła władzy zostaną ograniczone lub będą zablokowane dostatecznie długo, władza może z początku poczuć się niepewnie i być zdezorientowana. Najprawdopodobniej stopniowo będzie słabła. Z czasem, wycofanie źródeł władzy może wywołać paraliż i niemoc reżimu, a w ekstremalnych przypadkach jego całkowity rozpad. Władza dyktatora umrze, prędzej czy później, z głodu politycznego. Wynika stąd, że poziom wolności bądź tyranii w jakimkolwiek rządzie w dużym stopniu odzwierciedla determinację obywateli w dążeniu do wolności, jak również chęć i zdolność przeciwstawienia się próbom zniewolenia. Wbrew powszechnej opinii, nawet reżimy totalitarne są zależne od ludności i społeczeństw, którymi rządzą. Jak zauważył politolog Karl W. Deutsch w 1953 roku: Władza totalitarna jest silna tylko wtedy, kiedy nie trzeba jej narzucać zbyt często. Jeśli władza totalitarna musi występować nieprzerwanie przeciwko całej ludności, nie pozostanie silna zbyt długo. Ponieważ reżimy totalitarne potrzebują więcej władzy w relacjach z poddanymi niż inne rodzaje rządów, stają przed koniecznością zapewnienia sobie maksymalnego posłuszeństwa obywateli; co więcej, w razie potrzeby są zależne od aktywnego wsparcia znaczącej części ludności. 8 Dziewiętnastowieczny teoretyk prawa John Austin opisywał sytuację, w której dyktatura staje wobec zniechęcenia obywateli. Austin dowodził, że jeśli większość ludności jest zdecydowana obalić rząd, nawet kosztem znoszenia represji, tenże znienawidzony rząd nie zdoła się obronić, nawet jeśli ma popleczników w kraju i pomoc z zagranicy. Nieposłuszny naród nie pozwoli, by znów zmuszono go do trwałego posłuszeństwa i podporządkowania się pisze na koniec Austin. 9

35 Gene Sharp 35 Niccolo Machiavelli dużo wcześniej wykazał, że książę, który za wroga ma całe społeczeństwo, nigdy nie będzie bezpieczny; a im jest okrutniejszy, tym słabsza będzie jego władza. 10 Praktyczne zastosowanie takiej perspektywy politycznej zademonstrowali bohaterscy bojownicy norwescy w czasie okupacji nazistowskiej, a także co zostało omówione w rozdziale pierwszym dzielni Polacy, Niemcy, Czesi, Słowacy i inni, którzy przeciwstawili się reżimowi komunistycznemu, doprowadzając ostatecznie do jego obalenia w Europie. Nie jest to, oczywiście, zjawisko całkiem nowe: przypadki pokojowego oporu miały miejsce już w roku 494 przed Chrystusem, kiedy to nastąpiła secesja plebejuszy. 11 Walkę bez przemocy stosowały w różnych okresach ludy Azji, Afryki, obu Ameryk, Australii i Wysp Pacyfiku, jak również wiele krajów Europy. Trzy najważniejsze czynniki, określające w jakim stopniu władza rządu będzie kontrolowana lub nie, obejmują: relatywne pragnienie ludności narzucenia ograniczeń władzy rządu; relatywną siłę niezależnych organizacji i instytucji społecznych, pozwalającą na wspólne wycofanie źródeł władzy; relatywną zdolność obywateli do odmowy przyzwolenia i pomocy. Ośrodki władzy demokratycznej Jedną z cech społeczeństwa demokratycznego jest istnienie niezależnych od państwa licznych pozarządowych organizacji i instytucji. Należą do nich, na przykład, rodziny, organizacje religijne, stowarzyszenia kulturalne, kluby sportowe, instytucje gospodarcze,